Elke avond, ongeveer een uur voordat ik ga slapen, neem ik twee pilletjes melatonine van 0,1 mg in. Dat is tien keer zo weinig als het farmacotherapeutisch kompas adviseert voor insomniagerelateerde klachten. Door het first pass effect is de biologische beschikbaarheid van melatonine 15% van de ingenomen dosis. Dat betekent dat ik 0,03 mg melatonine zijn werk kan laten doen. Zeker is dat bij een dergelijke hoeveelheid geen therapeutisch effect te verwachten is. Toch neem ik elke avond twee van die kleine pilletjes. En het ergste is dat mijn therapietrouw hierin elke huisarts natte droom is.
Waarom doe ik het dan? Omdat, die enkele keer dat ik mijn melatonine vergeet, ik echt niet in slaap kan komen. Ik ben me er dan zelden van bewust dat ik het niet geslikt heb, dat besef is vaak later. Ik kan gewoon niet slapen. Met de gegevens van hierboven ben ik vrijwel zeker een vrijwillig en dankbaar slachtoffer van het placebo-effect.
Placebo betekent in het Latijn zoiets als ‘ik zal behagen’. Placebo’s worden in de medische wetenschap gebruikt om een therapeutisch effect van een nieuw middel te bewijzen. Het middel wordt therapeutisch bevonden als patiënten er beter op reageren dan op het placebo. Dit impliceert dat mensen ook reageren op het placebo en dat klopt.
Een van de oudste concrete voorbeelden komt uit Italië, omstreeks 1939. Fieschi was daar praktiserend chirurg. In die tijd was er voor mensen met angina pectoris een operatie die bestond uit het afbinden van twee venen. Dit hielp goed, want de patiënten van Fieschi knapten snel op. Cardioloog Cobb uit Amerika vond dit maar een rare procedure. Hij vergeleek deze vorm van chirurgie met sham-chirurgie, waar hij alleen maar sneetjes zette bij de patiënten. Deze patiënten ervoeren een vergelijkbare verlichting van hun klachten. De procedure werd na dit experiment niet meer gebruikt.
In 1955 schreef anesthesist Henry Beecher een artikel met enorme impact genaamd ‘the powerful placebo’. Hiermee is hij de eerste die het placebo-effect in een artikel beschrijft als een therapeutisch middel. Hij beschrijft hierin een aantal interessante bevindin- gen. In vijftien studies waar in totaal 1082 patiënten betrokken waren, reageerde 35,2% [33,0 - 37,4] op de placebo. Vooral patiënten met hoofdpijn en patiënten die zeeziek zijn reageerden goed: 52 respectievelijk 58% reageerde op de placebo.
Er zijn vaker (kleine) onderzoeken gedaan naar welke patiënt het beste reageert op een behandeling. Vroeger dacht men dat vooral vrouwen en kinderen reageerden en dat rokende mannen met een opleiding het minst reageerden. Deze hypothese is verworpen. Tegenwoordig wordt aangenomen dat er niet valt te voorspellen wie het beste reageert op een placebo, niet op individueel niveau en ook niet op groepsniveau.
Het placebo-effect klinkt als gratis geneeskunde: het doet niets en het werkt wel. Helaas kan dit effect ook in ons nadeel werken. In 1999 had een Coca-Colafabriek in Antwerpen een productiefout vastgesteld, er werd het verkeerde soort koolzuurgas gebruikt. Na dit bericht werden honderden leerlingen van verschillende scholen in België spontaan ernstig ziek na het drinken van de frisdrank. Ze klaagden over misselijkheid, duizeligheid en buikpijn. Later werd door de voedsel- en warenautoriteit van België vastgesteld dat er niets mis was met de frisdrank.
Dit is een voorbeeld van massahysterie. Mensen kunnen echte somatische klachten krijgen na ontvangst van een ongunstige diagnose, een slecht bericht over hun eten of bijvoorbeeld na informatie over bijwerkingen van een geneesmiddel. Dit effect heet het nocebo-effect. Nocebo betekent in het Latijn: ik zal schaden.
Een ander nadeel van een placebo-behandeling is dat het niets doet met onderliggend lijden. Placebo’s kunnen verlichting van symptomen geven, maar lossen geen structurele ziekten op. Een placebo-behandeling bij een appendicitis werkt misschien pijnstillend voor de patiënt, maar om complicaties te voorkomen is een appendectomie misschien toch een beter idee.
Helaas, het wordt als onethisch gezien om patiënten zomaar een pil te geven zonder werkend bestands- deel. Wat je natuurlijk wel kan doen is de patiënt ver- tellen dat het om een placebo gaat. In een studie naar placebo’s bij het prikkelbare darmsyndroom werden 80 patiënten in drie groepen ingedeeld. Groep A kreeg geen behandeling, groep B kreeg een placebo en groep C kreeg hetzelfde placebo. Verschil tussen groep B en groep C was dat groep C werd verteld dat hun pil een placebo was. Ze vertelden dat het lichaam geconditioneerd kan zijn, net als de honden van Pavlov, dus dat het lichaam een zelfhelend proces zou kunnen starten door het nemen van een placebo.
Verder werd verteld dat eventuele effecten van de placebo wel degelijk echte effecten waren en dat ze niet in de werking van de placebo hoefden te geloven.
Na drie weken voelde 35% van de mensen in groep A zich iets beter. In groep B en C voelde 59% van de patiënten zich beter. Je kunt dus prima een placebo voorschrijven en de patiënt volledig inlichten. Goed om te beseffen is wel dat de proefpersonen in de laatste groep niet neutraal werden voorgelicht. Ze kregen een positief beeld aangedragen van de onderzoekers die vertelden over de eventueel positieve effecten. Het placebo-effect induceren zit hem dus niet alleen in de illusie van behandeling: het gaat vooral over het scheppen van positieve verwachtingen.
Dit is natuurlijk wel een omstreden behandeling. Gelukkig hoef je geen placebopil te gebruiken om te profiteren van het placebo-effect. Uit het bovenstaande experiment kunnen we vooral leren dat het belangrijk is om de mogelijk positieve uitkomsten van een behandeling te benadrukken. Hoe positiever jij als arts staat in deze behandeling, hoe positiever de uit- komst zal zijn. Deze houding moet wel congruent zijn met je eigen ideeën over deze behandeling, de placebo is veel minder sterk als je standpunt niet overeenkomt met je verwachtingen.
Verder is het belangrijk om vriendelijk, menselijk en duidelijk te zijn. Straal zelfvertrouwen uit en wees positief. Zo gebruik je het placebo-effect in een mum van tijd in je voordeel. Daar heb je helemaal geen neppil voor nodig, dit artikel is voldoende.